ترجمه خطبه 13 نهج البلاغه

عوامل سقوط جامعه (روانشناسى اجتماعى مردم بصره)

شما سپاه يك زن،⁽¹⁾ و پيروان حيوان (شتر عايشه) بوديد، تا شتر صدا مى كرد مى جنگيديد، و تا دست و پاى آن قطع گرديد فرار كرديد.⁽²⁾ اخلاق شما پست، و پيمان شما از هم گسسته، دين شما دو رويى، و آب آشاميدنى شما شور و ناگوار است.

كسى كه ميان شما زندگى كند به كيفر گناهش گرفتار مى شود، و آن كس كه از شما دورى گزيند مشمول آمرزش پروردگار مى گردد. گويا مسجد شما را مى بينم كه چون سينه كشتى غرق شده است، كه عذاب خدا از بالا و پايين او را احاطه مى كند، و سرنشينان آن، همه غرق مى شوند.

و در روايتى است: سوگند به خدا، سرزمين شما را آب غرق مى كند، گويا مسجد شما را مى نگرم كه چون سينه كشتى يا چونان شتر مرغى كه بر سينه خوابيده باشد بر روى آب مانده است.⁽³⁾ و در روايت ديگر: مانند سينه مرغ روى آب دريا.

و در روايت ديگرى آمده: خاك شهر شما بد بوترين خاكهاست، از همه جا به آب نزديك تر⁽⁴⁾ و از آسمان دورتر، و نُه دهم شرّ و فساد در شهر شما نهفته است، كسى كه در شهر شما باشد گرفتار گناه، و آن كه بيرون رود در پناه عفو خداست. گويى شهر شما را مى نگرم كه غرق شده، و آب آن را فرا گرفته. چيزى از آن ديده نمى شود، مگر جاهاى بلند مسجد، مانند سينه مرغ بر روى امواج آب دريا.

1. چون عایشه بر شتری به نام عسکر سوار بود، آن جنگ را جنگ جَمَل (شتر) نامیدند.
2. جنگ جَمَل دو روز طول کشید. ((شرح ابن ابی الحدید ج1 ص262))
3. در تاریخ آمده است که شهر بصره دو بار در آب غرق شد: یکی در زمان خلافت القادربالله، خلیفه عبّاسی و دیگری زمان القائم بامرالله، همانگونه که امام (ع) خبر داد، تنها قسمت بالای مسجد جامع بصره چون سینه مرغی از روی آب پیدا بود.
4. اشاره به علم اِکولوژی Ecohoqy تأثیر عوامل زیست محیطی در افکار و اخلاق انسان است که عوامل جغرافیایی در مناطق گوناگون زمین أثرات متفاوتی در رفتار و افکار انسان ها دارد.